Kavram; zihnimizde düşünülmüş olan herhangi bir şeye denir. Kavram; nesnelerin insan beynindeki yansıma biçimi, zihindeki genel tasarımıdır.
Kavram ile imge(hayal, imaj) arasında fark vardır. İmge, bir nesnenin uzayda kapladığı yer ve zaman içerisinde algıladığımız tekil izlenim karşılığıdır. Bunu bir örnekle açıklamak gerekirse, her gün kullandığımız bardağı düşünmemiz, onu rengiyle, görünüşüyle canlandırmamız bir imgeyken, ‘bardak’ kavramıysa geneldir ve bütün bardakları kapsayan bir evrensel küme gibidir.
Zihin evrenimizde, tek tek oluşturduğumuz bardakların ortak yönleriyle birleştirerek genel kavram ‘ı ortaya çıkartırız. Eğer bardak kavramından hareket ederek belirli bir bardağı zihnimizde canlandırırsak buna da özel (tekil) kavram adını veririz.
Terim, zihnimizde tasarladığımız kavramın dilsel işaretidir. Diğer bir değişle kavramların dildeki ifadesidir.
Terimin genel olarak iki görevinden söz edebiliriz. İlk görevi, kavramı dilsel (fonetik) açıdan işaret etmesidir. Bir diğer göreviyse, işaret ettiği obje hakkında bildiklerimizi hatırlatmasıdır. Yani terim aynı zamanda kavramı çağrıştırır. Demek ki terim, kendi başına bir anlam taşıyabilen en küçük birimdir. Tek başına bir anlam ihtiva etmeyen sözcükler terim değildir. Örn: bu, şu, veya, ya da…
Bir terim tek bir sözcükten oluşabildiği gibi, birden fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle de oluşur.
Mantık içerisinde ele alacağımız kavram çeşitleriyse; soyut ve somut kavramlar, tümel ve tikel kavramlar, genel ve tekil kavramlar, kolektif ve distribütif kavramlar, açık ve seçik kavramlar, olumlu ve olumsuz kavramlar olmak üzere altı kısımda incelenir.
1- Somut ve Soyut Kavramlar:
Somut (concrete) kavram, tek bir nesneye işaret eden, başka bir şeye bağlı olmadan kendi başına var olan bir şeyin kavramıdır. Kitap kavramı somut bir kavramdır. Bu somut kavram tek bir nesneyi işaret ederken, başka bir şeye ihtiyaç duymadan kendi başına var olan bir kavramdır.
Buna karşılık var oluşunu başka bir şeye borçlu olan ve ancak düşünmede ve zihinde bir başka şeyle ilişki içinde, nesne ya da nesnelerin niteliği olarak düşünülen şeyin kavramı soyut (abstract) kavram olarak kabul edilmiştir.
Soyut kavram, tek tek nesneleri değil, bu nesnelerin ilişkisinden ortaya çıkan genel niteliği işaret eder. Örneğin “ak”, tek tek nesnelerin belirtilmesinde kullanılması sebebiyle somut bir kavram olmasına rağmen, “aklık” nesnelerin bir niteliğinin zihinsel platformda bir soyutlama ile belirtmesi bakımından soyuttur. Yine “insan” kavramı somutken, “insanlık” kavramı soyuttur.
2- Tümel ve Tikel Kavramlar:
Eğer kavramlar bir önerme içerisinde bir sınıfın tümüne işaret ederse tümel (Universal, külli), bir sınıfın bir kısmına işaret ederse tikel (particular, cüz-i) kavramlar olarak adlandırılır. Örneğin; tüm şehirler tümel, bazı şehirler ise tikeldir. Yine “Tüm hayvanlar canlıdır.” önermesi içerisindeki ‘Tüm hayvanlar’ kavramı tümel iken, “Bazı hayvanlar eklem bacaklıdır.” önermesindeki ‘Bazı hayvanlar’ kavramı tikeldir.
Tümel kavramları kullanırken genellikle bütün, tüm, hepsi, her, hiçbir gibi ifadeler kullanılır. Tikel kavramlarda ise bu ifadelerin yerini; bazı, kimi, bir kısım gibi ifadeler devralır.
3- Genel ve Tekil Kavramlar:
Gerçekte tümellik ve tikellik kavramların değil, önermelerin özellikleridir. Bu yüzden mantık kavram çeşitleri başlığı altında genel (general) vetekil (singular) kavramlardan bahsetmek uygun olur.
Mantık açısından önemli olan genellik (generality, umumiyet) ve tekillik (singularity, ferdiyet) ’tir. Özdeşlik ilkesinden bahsederken -bir şeyin kendisi olması ve kendisi dışında bir şey olmaması- tanımını yapmıştık. Leibniz’in belirttiği gibi ancak tek olanların özdeşliğinden söz edebiliriz. Tekil kavram, tek tek nesnelerin varlığını ifade eder.
Tekil kavramı veya teklik kavramları mantıksal düşünmenin ilk ürünleridir. Daha sonra ise bu tek olanlar arasında bir ilişki kurarız. Zihnimizde oluşan kavramları ‘bir tek olan’ olarak bakmaktan çıkartır ve diğer teklerle ortak özellikleri taşıyan bir küme içerisine koyarız. Mantıktaki tanımları ile bunları bir cins veya sınıf altında toplarız. Bu zihinsel işlem sonucunda da bir sonuca ulaşırız. Böylece tek tek nesnelerin ortak yönlerinden hareketle, artık genel kavram haline gelmiş bir nesne kavramı oluşmuştur. Buradan yola çıkarak genel kavram, aynı türe ait nesnelerin ortak özelliklerini içeren kavramdır diyebiliriz.
3dmaster Ferhat DEĞİRMENCİOĞLU 